Kuglarze ( Aerial Manx)

KUGLARZE

Lecz kimże są, powiedz, owi wędrowni linoskoczkowie,

ci nieco jeszcze szybciej niż my mijający, których od rana

urabia, k o m u, k o m u na uciechę

nigdy niesyta wola? Skręca ich, rozkręca,

zwija, rozwija, wywija nimi

podrzuca ich w górę, łapie na nowo; jakby z naoliwionej

gładszej strony powietrza spadają

na zwiotczały do ich nieustannego

odbijania się, coraz cieńszy dywan,

dywan zagubiony we wszechświecie.

 

Tak tłumaczy Mieczysław Jastrun Piątą elegię Rainera Marii Rilkego. Tekst – jeden z kamieni milowych dwudziestowiecznej poezji. Z wielu pięter możliwych interpretacji wybieram tę jedną, mi najbliższą.

Kim są owi kuglarze? Przedstawieni na obrazie Picassa, zatrzymali się na pustkowiu. Siłacz, staruch, co już tylko gra na bębnie – twarzy użyczył mu Guillaume Apollinaire. Młody mężczyzna, dwaj chłopcy, dziewczynka z koszem kwiatów. I kobieta, na granicy kadru, siedząca w pyle, odwrócona, z twarzą ocienioną kapeluszem. Kobieta z Majorki, znana z wcześniejszego płótna.

Picasso chętnie malował kuglarzy, arlekinów. La famille de saltimbanques jest zwieńczeniem całej serii płócien z lat 1901 –1906. Rainer Maria Rilke, zachwycony obrazem, który zobaczył w monachijskiej galerii, namówił Hertę Koenig, by go nabyła. Ilekroć zatrzymywał się w jej domu, mieszkał w pokoju Picassa. Po latach wspomnienie wróci do niego z potężną siłą; w Muzot, gdy, jak się zdawało, zakończył już Elegie duinejskie, w gorączce tworząc Sonety do Orfeusza, pojawiła się nagle Piąta elegia, zastępując wcześniej napisane Antystrofy. 

Ale oto teraz, wyobraź sobie, w jakimś promiennym lśnieniu dogasającej burzy, powstała jeszcze jedna elegia, Saltimbanques - pisał Rilke do Lou Andreas – Salomé. - Ona najcudowniej uzupełnia całość (…) w ten sposób pojawili się też owi Saltimbanques, którzy mnie tak bezustannie nachodzili i odtąd nigdy mnie nie opuszczali!

Teraz dopiero cykl został dopełniony. 

 

By zrozumieć wagę tematu, trzeba uświadomić sobie znaczenie Elegii. Są one testamentem poety. Rilke, stawiając człowieka w obliczu śmierci każe mu walczyć nieustannie o zdobycie wyższej świadomości, która pozwoli mu przezwyciężyć strach przed śmiercią, przez włączenie jej we własny byt, pojęte jako wypełnienie nakazu doskonalenia się, tak wielkiego, że znosi wszelkie przeciwieństwa – pisze Mieczysław Jastrun. 

Pewne tematy wymagają wielkiego formatu – powiedział mi kiedyś Tomasz Tatarczyk. Obraz Picassa ma 2,34 na 2,22 m. Kompozycja, a właściwie jej brak, jest zapewne zamierzony - pisze Antonina Vallentin - postacie te zostały rozproszone w przestrzeni, przychodzą zewsząd i znikąd, skupione na jakimś śmiesznym postoju: gruby błazen, arlekin w pstrym kostiumie, dziewczynka ciągnąca po ziemi koszyk kwiatów, nagi wyrostek i jego młodszy brat w zbyt luźnym kaftanie i, na samym brzegu obrazu z prawej strony, niczym z nimi nie związana, odwracająca wzrok, owa kobieta z Majorki.

Chagallowscy Trzej akrobaci są dziełem dojrzałego artysty. Ta relatywnie późna próba zmierzenia się z tematem, który zawsze przyciągał jego uwagę, może wypływać z chęci dokonania konfrontacji – dopiero teraz Chagall wydaje się być gotowy, by swoim wizyjnym językiem malarskim spróbować opowiedzieć o świecie, którego siłą jest właśnie wizyjność – piszą Ingo Walther i Rainer Metzger. - Czarodziejskość zagadnienia i czarodziejskość jego wizualnej realizacji wchodzą sobie jednak w drogę, grożą wzajemną neutralizacją. Picasso bezlitośnie konfrontował swoich kuglarzy i arlekinów z rzeczywistością, natomiast Chagall w obrazach o tej samej tematyce zmuszony jest walczyć z tautologią.

Cyrk jest dla mnie magicznym widowiskiem, które przychodzi i mija jak świat - pisał Chagall. Wielki cyrk i Wielka parada wyszły spod pędzla sędziwego malarza. Rozhukana swoboda i muzyka, gabinet czarów i osobliwości, miejsce, w którym z pozoru nie rządzą już żądne prawa – to elementy, które określają w równym stopniu świat cyrku i świat malarski Chagalla. Malując barwne cyrkowe widowisko konkretyzuje własne marzycielskie fantazje – dodają Walther i Metzger.

Akrobata pod kopułą cyrkowego namiotu to oczywiście sam Chagall – bo kondycja artysty jest losem kuglarza. Jest tańcem na linie.

I by wrócić do Rilkego – tak właśnie odczytuje Piątą elegię Bernard Antochewicz: obszar losu i pracy linoskoczków jest aluzją do sytuacji poety i jego sztuki.

I gdyby pójść za tą analogią: bezdomność bywała także losem i Rilkego, i Chagalla.

Kuglarze, linoskoczkowie, włóczędzy. Ludzie wolni, ale i wyrzutkowie. Dostarczyciele olśnień, budzący zachwyt - bezdomni nędzarze. Balansujący na krawędzi - dla chwili podziwu, dla paru rzuconych do czapki miedziaków. 

 

Życie na krawędzi jest życiem na marginesie.

Misterium śmierci. Widowiskowość umierania.

Nie tak daleko jest z rzymskiej areny do commedii dell’arte.

Nigdy nie zwiedzam aren. Odrzuca mnie niemal dotykalna aura cierpienia, wyczuwalny zapach krwi, choć minęły dwa tysiące lat.

Nie bywam w cyrku.

W cyrku ludzie uśmiechają się przy umieraniu.

Ja nie będę się uśmiechała.

Lidia Giga, treserka, została rozszarpana na strzępy przez lwa, którego wykarmiła butelką.

Siłaczowi zerwała się płonąca lina, spadł głową w dół.

CZY JUŻ W CZASIE SPADANIA UMIERA SIĘ ZE STRACHU?

Moja siostra i tata też już spadli, ona z tyczki, którą ojciec balansował na czole, a on z wysoko rozpiętej liny.

Ale nie umarli i występowali dalej.

Oto Aglaja Veteranyi, dziecko cyrku: Gdy mama wisi za włosy pod kopułą cyrku, moja siostra opowiada BAJKĘ O DZIECKU GOTUJĄCYM SIĘ W MAMAŁYDZE, żeby mnie uspokoić.

Kiedy sobie wyobrażę, jak to dziecko gotuje się w mamałydze, i jak strasznie to musi boleć, wtedy nie będę myślała, że moja mama może spaść, mówi siostra.

Dziewczyna na piłce jest wiotka i delikatna. Otacza ją pustynny pejzaż, jak i na innych obrazach Picassa, przedstawiających cyrkowców. Mężczyzna: trener, czy raczej treser? Potężne, umięśnione plecy i uda, ciało i profil jak wyciosane z kamienia. Czy to, co trzyma w dłoni, jest batem?

W cyrku nie ma litości. Litość oznacza śmierć.

Nigdy nie będę wisiała za włosy, nie chcę.

Wyrywam sobie całe kłęby włosów, jak pióra z kury na rosół.

Aglaja: cyrkówka, aktorka, pisarka. Samobójczyni. 

Dario Fo opisuje występ cyrkowców widziany oczami olśnionego dziecka: Do dziś pamiętam każdy jego szczegół: wysoko w górze, pod kopułą, dwie młode kobiety zeskakują z rozhuśtanego trapezu i wykonują kolejne salta, zostawiając za sobą zanikającą smugę światła…

Henri de Toulouse – Lautrec był od dzieciństwa oczarowany cyrkiem. Poświęcił mu kilka obrazów i cykl grafik: w perspektywicznym skrócie ukazany biegnący wokół areny koń, woltyżerka unosząca się na jego zadzie, słoń i treser, klauni. Uderza w tych pracach szkicowość i dynamika. Zatrzymany na chwilę ruch, mgnienie. Nieuchwytne, niesamowite widowisko. Widziane z góry, z boku, zza kulis. Niekonwencjonalne kadrowanie, wyrazisty rysunek, duże, rozświetlające obraz plamy bieli, i subtelne, oszczędne operowanie kolorem.

Oto grafika Brunona Schulza z Xięgi Bałwochwalczej: Mademoiselle Circe i jej trupa albo Cyrk. Dwaj siłacze mierzą się z ciężarami, zaś kobieta w czarnych pończochach i krótkiej sukience, z pejczem, podpierając się pod bok, zastępuje tu figurę dyrektora cyrku, grubego jegomościa w surducie, z cygarem. Mężczyźni, niewolnicy, mimo pozorów siły fizycznej mizerni i godni pogardy, są skazani na los tego, który już na pół zamieniony w zwierzę pełza u jej stop. Przerażeni i olśnieni widzowie patrzą znad krawędzi sceny. Co to za cyrk? 

 

Tak, Schulzowski cyrk jest niebezpiecznie blisko istoty życia. Z jego potwornością, upokorzeniem, niesamowitością, magnetyzmem. 

 

Cyrk to życie w krzywym zwierciadle.

Tak blisko niebezpiecznej strony życia jest cyrk na obrazach Witolda Wojtkiewicza. Wojtkiewicz penetrował sferę z pogranicza świata rzeczywistego i świata sztuki - sferę cyrku, teatru i jarmarku - coraz mocniej pogłębiając artystyczną fikcję swych przedstawień. Zwiotczałe figury komediantów, kuglarzy i pierrotów, niknące w sutych fałdach kostiumów, trwają w odrętwieniu. Pogrążeni w myślach, spętani wspólnym przeznaczeniem klauni wsłuchują się w świat namiętności i lęków skrywanych pod znieruchomiałą w grymasie maską błazna – pisze Irena Kossowska. - Zamkniętych we własnym, hermetycznym świecie "wariatów", uwięzionych na toczących się na kółkach platformach i karykaturalnie zdeformowanych, Wojtkiewicz przeobraził z czasem w reprezentantów świata artystycznej fikcji - w zamaskowanych komediantów, klownów i pierrotów, zastygłych w bezruchu, spętanych niemocą, obezwładnionych własnymi myślami na podobieństwo wegetujących u kresu życia emerytów (…) aktorom towarzyszą marionety, lalki bardziej od nich witalne, tragiczne i groteskowe, ucieleśniające ludzkie odczucia. (…) Nośnikiem symbolicznych znaczeń staje się twarz-maska, niekiedy zwielokrotniona, pojawiająca się na podobieństwo obrazów Jamesa Ensora i Edvarda Muncha w zwartym tłumie postaci. 

 

Aschenbach umiera w Wenecji za maską klauna. Jego szaleństwo, obsesja nie da się pod nią ukryć. Zasłona spływa wraz z łzami.

Kim więc są Rilkeańscy linoskoczkowie? Otacza ich krąg spojrzeń, róża widzów. Róża: czysta sprzeczność, chwilowa doskonałość, ulotne trwanie, mgnienie formy idealnej. Lecz w finale ich widownią okażą się nieprzeliczeni milczący umarli. Czy widowisko odsłania nam tajemnice życia?

To, czym jest ono w istocie: istnieniem na krawędzi.

Żonglowaniem i spadaniem – jak na owym placu w Paryżu

gdzie modystka M a d a m e L a m o r t

ruchliwe drogi Ziemi, nie kończące się wstęgi

wije i zwija…

To ona decyduje: Pani Śmierć. 

 

I tu, jak w innych elegiach, dwukrotnie zostaje przywołany Anioł, nie stróż i opiekun, lecz doskonale obojętny, potężny byt, w którym – jak pisał Rilke do Witolda Hulewicza - przeobrażenie Widzialnego w Niewidzialne, które my realizujemy, już się dokonało. Anioł: zawsze wzywany daremnie.

Jesteśmy Przeobrazicielami ziemi, naszego całego bytu, wzloty i upadki naszej miłości, wszystko uzdatnia nas do tego zadani – mówi Rilke.

Wszystko, co odwraca nas od rzeczywistego życia, które ustawicznie usiłujemy zdobyć, wszystko, co już od dzieciństwa nas zniekształca, streszcza poeta w wizji kuglarzy, którzy utracili ludzką naturę w swoich rolach odgrywanych na pograniczu śmierci. Rilke obserwował ich zachowanie się, i współczucie, którym ich darzył, może być porównane do współczucia Picassa w jego obrazach poświęconych linoskoczkom i kuglarzom - pisze Mieczysław Jastrun.

Jest to współczucie bez pocieszenia.

Czy upragniona doskonałość, do której jesteśmy predestynowani, jest możliwa tu, na tym świecie? A może tylko w innej przestrzeni, na niewysłowionym dywanie, możliwe jest samospełnienie?

Zaprawdę, to osobliwe, nie przebywać już odtąd na ziemi…- mówił Rilke w Pierwszej Elegii. Owi doskonali linoskoczkowie z zakończenia Piątej… ukazaliby

to, czego tutaj nie można dokonać, śmiałe

wniebowzbite figury wzlotu serca,

wieże z rozkoszy,

gdzie nigdy nie było ziemi, od dawna tylko o siebie

oparte drabiny, i drżąc d o k o n a l i b y   t e g o . . .

Kim więc jesteśmy, wędrowni linoskoczkowie, żonglujący w przestrzeni, z nadzieją, że ochroni nas i ocali zraniona ziemia: zagubiony w kosmosie, coraz cieńszy, przetarty dywan.

Nieświadomi, że tam nigdy nie było ziemi. 

 

Szkic Kuglarze z Katalogu 8 Letniej Akademii Filmowej w Zwierzyńcu 2006

Fotografie z 27 lipca 2014: Carnaval Sztuk-mistrzów, Lublin: AERIAL MANX!

http://www.aerialmanx.com

I na deser salto z mieczem w gardle...